Z tego tekstu dowiesz się:

• O co chodzi z bilansem nastolatka – kto musi na niego iść?
• Jak przebiega takie badanie – co na bilansie sprawdza lekarz a co pielęgniarka?
• Czy na bilansie rzeczywiście trzeba się rozebrać? Czy lekarz dotyka piersi i jąder?
• Czy trzeba iść na bilans z rodzicami?
• Dlaczego ciągle mówi się, że „bilans jest straszny”?
• Gdzie szukać informacji o bilansie?

O co chodzi z bilansem nastolatka?

Bilans nastolatka to jedna z wielu form opieki nad zdrowiem młodych osób (pozostałe to m.in. szczepienia ochronne, opieka stomatologiczna, testy przesiewowe, edukacja itd.). Odpowiadają za nią:

• lekarz POZ (lekarz podstawowej opieki medycznej – w tym przypadku pediatra lub lekarz rodzinny) – takiego „głównego” lekarza wybierają dla Ciebie rodzice lub opiekunowie. Czy wiesz, kto jest Twoim lekarzem POZ?
• pielęgniarka POZ (oraz pielęgniarka szkolna) – pielęgniarka również wybierana jest przez rodziców,
• stomatolog.

Celem tej „trójki” jest zadbanie o twój właściwy rozwój w kluczowym dla niego czasie, czyli od okresu, gdy byłeś noworodkiem po wejście w dorosłość. Dlaczego to ważne? Ponieważ to właśnie w dwóch pierwszych dekadach życia zmiany w ciele i psychice zachodzą najszybciej. Pomyśl – to właśnie wtedy uczysz się siadać, chodzić, mówić, rozumieć, potem buntować się na to, czego nie rozumiesz, zaczynasz dojrzewać – zmienia się twoje ciało i twój sposób patrzenia na świat, tworzysz relacje, rozwiązujesz je. Tempo jest szalone, ale w większości przypadków wy – młodzi – za nim nadążacie. Bilans służy temu, by potwierdzić, że wszystko idzie (biegnie!) zgodnie z planem.

Jak przebiega bilans? Co sprawdza lekarz a co pielęgniarka?

„Obsługą” bilansu nastolatka zajmują się pielęgniarka szkolna i lekarz. Zazwyczaj ich praca nie nachodzi na siebie, jednak może się zdarzyć, że lekarz będzie chciał potwierdzić wyniki badań otrzymane przez pielęgniarkę, wówczas może zlecić ich powtórzenie.

Bilans w klasie VII szkoły podstawowej oraz w I klasie szkoły ponadpodstawowej

Pielęgniarka szkolna

• Przeprowadza testy przesiewowe pod kątem zaburzeń: rozwoju fizycznego (pomiar masy ciała i jego wysokości, BMI), narządu wzroku (nieprawidłowej ostrości, zeza), zaburzeń układu ruchu (skrzywienie kręgosłupa), podwyższonego ciśnienia tętniczego.
• Koordynuje wypełnianie odpowiednich części „Karty profilaktycznego badania lekarskiego”

Lekarz

ETAP I: WYWIAD, a właściwie ROZMOWA

Lekarz analizuje informacje z karty profilaktycznej (od rodziców, wychowawcy, pielęgniarki) oraz z pozostałej dokumentacji (np. karty szczepień). Następnie przechodzi do wywiadu. Zadaje pytania:

• O to, jak się czujesz fizycznie i psychicznie (jeśli pojawiły się u ciebie stany lękowe, depresyjne lub inne sprawy, które chcesz przegadać z lekarzem – to dobry moment).
• (U dziewcząt) o pierwszą miesiączkę: czy i kiedy wystąpiła, jak przebiega, czy nie pojawiają się patologiczne wydzieliny itp.
• (U chłopców): o pierwszy wytrysk nasienia oraz o mutację głosu (czy wystąpiły).
• O to, jak się masz w szkole: jakie masz pasje, zainteresowania, plany na przyszłość.
• O to, jak czujesz się w rodzinie, relacjach.
• O to, czy w ostatnim czasie pojawiły się u ciebie zachowania niesprzyjające dobremu, zdrowemu życiu (spokojnie, lekarz nie będzie cię osądzał – wspólnie zastanowicie się, co może być ich przyczyną oraz przegadacie możliwe rozwiązania).

Wywiad (czyli rozmowa!) z lekarzem to świetny moment na to, by zadać mu pytania, które cię nurtują: czy to, że nie miałaś jeszcze miesiączki jest OK? Jak poradzić sobie z ciągłym stresem w domu lub szkole? Czy zachowania, które pojawiły się ostatnio w twoim życiu, mogą być w perspektywie czasu niebezpieczne? I pamiętaj: lekarz nie powinien cię osądzać – jest twoim przewodnikiem po zdrowiu, towarzyszem w szukaniu dobrej dla ciebie ścieżki dbania o siebie.

ETAP II – BADANIE PRZEDMIOTOWE

W tej części bilansu lekarz sprawdzi, jak ma się twoje ciało. Zwróci uwagę:

• Na rozwój cech płciowych (tak, wpisze je w tzw. skalę Tannera, ale spokojnie – to nie żaden konkurs na to, kto dojrzewa szybciej, tylko metoda na sprawdzenie czy zmiany następują, tempo nie jest aż tak istotne).
• Stan skóry – jeśli coś cię niepokoi – śmiało, zaznacz to lekarzowi.
• Tarczycę (wykona jej szybkie palpacyjnie, czyli dotykowe, badanie)
• Układ ruchu
• Stan jamy ustnej

ETAP III WPROWADZANIE W ŚWIAT DBANIA O ZDROWIE, CZYLI EDUKACJA

Ostania część bilansu to czas na rozmowę i edukację – lekarz weźmie pod uwagę twój styl życia i pomoże ci wejść w świat samodzielnego dbania o swoje zdrowie. Omówi z tobą poniższe kwestie:

• jaki wpływ na twoje zdrowie masz ty, a jaki ma środowisko – co możesz zrobić już teraz, by zostać w formie na długo.
• jak dobrze jeść, by dawać ciału same „jakościowe” składniki, wciąż cieszyć się smakiem potraw i nie wydawać na nie majątku;
• jak wejść w codzienną aktywność fizyczną (tu dobrze pamiętać, że ruch to niekoniecznie zawodowo uprawiany sport: to też spacer z psem, wyjście na chwilę na rower czy łyżwy lub jogę);
• jak trochę oderwać głowę i oczy od ekranów, skupić się na „tu i teraz” i doświadczyć (choć chwilowej) wolności od przebodźcowania.

Czy przy bilansie muszą być rodzice lub opiekunowie?

Zgodnie z prawem – tak! Ale uwaga – jeśli jakieś badanie jest dla ciebie na tyle krępujące, że nie chcesz, żeby odbywało się przy rodzicach, możesz – w porozumieniu z lekarzem – poprosić ich o wyjście z gabinetu – to twoje prawo i twoje emocje.
„Badanie lekarskie dziecka do lat 16 odbywa się w obecności rodziców lub opiekunów prawnych, przy czym warto zwrócić uwagę, że poszczególne składowe badania (np. wywiad, jeśli życzy sobie tego nastolatek i za zgodą rodziców) można przeprowadzić bez ich obecności” – pisze o tym prof. Oblacińska w książce „ABC bilansów zdrowia dziecka – podręcznik dla lekarzy”. Możesz powołać się na ten cytat w gabinecie lekarskim.

Bilans zdrowia ucznia kończącego szkołę ponadpodstawową – na to badanie możesz iść sam

Cele bilansu zdrowia ucznia kończącego szkołę ponadpodstawową są nieco szersze niż tych, które przechodziłeś/przechodziłaś do tej pory. Oprócz standardowych, czyli potwierdzania zdrowia i właściwego rozwoju, składają się na nie również ocena zdrowia pod kątem dalszego kształcenia lub podjęcia pracy zawodowej oraz ocena zdrowia prokreacyjnego – czyli twoich szans (i chęci) na zostanie rodzicem.

Jak przebiega bilans zdrowia w szkole ponadpodstawowej?

Bilans ucznia szkoły ponadpodstawowej to wizyta, którą można określić jako „wejście w dorosłość”. Podobnie jak podczas wcześniejszych bilansów takie spotkanie składa się z trzech etapów (analiza karty i wywiad, badanie przedmiotowe i edukacja), jednak podczas tego spotkania o wiele więcej niż wcześniej mówi się o zdrowiu seksualnym i prokreacyjnym. Warto więc potraktować to spotkanie jako okazję do zadania konkretnych – często niesłusznie uważanych za „wstydliwe” – pytań ekspertowi.

Pielęgniarka szkolna

• Bez zmian pozostaje to, że w szkole pielęgniarka przeprowadza testy przesiewowe i zajmuje się obsługą „Karty profilaktycznego badania lekarskiego ucznia”
• Zmianą natomiast jest to, że jako osoba pełnoletnia do lekarza zgłaszasz się sam (bez rodziców). Jeśli jednak chcesz, by ci towarzyszyli – możesz iść na bilans z rodzicami. Nie ma w tym nic wstydliwego.

Lekarz

WYWIAD
Lekarz, oprócz standardowych pytań zadawanych na bilansie, omówi z tobą kwestie takie jak:

• zaburzenia seksualne (jakie są, na co zwracać uwagę, a jeśli występują u ciebie, zaproponuje ci odpowiednią ścieżkę pomocy);
• inicjację seksualną – porozmawia z tobą o tym, z czym się wiąże, kiedy najlepiej ją podjąć;
• choroby przenoszone drogą płciową – podpowie ci, jak właściwie się przed nimi zabezpieczyć.

BADANIE
Lekarz powinien spokojnie wytłumaczyć ci, na czym będzie polegało badanie wykonywane na tym bilansie i dlaczego jest ważne. Pokaże ci również, jak wykonywać samobadanie piersi/jąder (może to omówić, może pokazać na fantomie lub – jeśli się zgodzisz – na ciele).
U młodych mężczyzn

• Badanie prącia: podręcznikowo lekarz powinien odciągnąć napletek i zwrócić uwagę na ewentualne wady wrodzone, stany zapalne, owrzodzenia, blizny itp. prącia
• Badanie moszny i jąder: lekarz powinien obejrzeć i zbadać palpacyjnie, czyli dotykając, całą powierzchnię skóry moszny oraz sprawdzić jądra, żeby wykluczyć obecność guzków itp. Przy tym badaniu lekarz powinien zachęcić cię do poznawania swojej budowy, czyli regularnego samobadania jąder.

U młodych kobiet

• Lekarz powinien obejrzeć zewnętrzne narządy płciowe oraz zachęcić do pierwszej wizyty ginekologicznej.
• Powinien także wykorzystać okazję i zachęcić cię do regularnego samobadania piersi.
• Jeśli rozpoczęłaś współżycie i nie wykluczasz ciąży, lekarz poinformuje cię o konieczności codziennego przyjmowania kwasu foliowego (to profilaktyka wad cewy nerwowej u dziecka)

EDUKACJA
Oprócz wątków, z którymi mogłeś/mogłaś się spotkać podczas wcześniejszych bilansów, lekarz porozmawia z Tobą o:

• motywacji do wprowadzania w życie służących ci zmian;
• umiejętności dawania i przyjmowania wsparcia, o tym, jak zachować się w obliczu choroby i kalectwa;
• o tym, jak poruszać się po systemie ochrony zdrowia: jakie masz prawa jako pacjent dorosły (a nie już jako pediatryczny)

Dlaczego ciągle mówi się, że „bilans jest straszny”? Fora internetowe nie zachęcają do tej formy kontaktu z lekarzem, a szkoda

Wokół bilansu narosło wiele mitów. Najczęściej wynikają z braku wiedzy: w sieci niewiele jest informacji o tym, na czym dokładnie polega ta wizyta, na forach natomiast mnożą się historie, których prawdziwość trudno potwierdzić.

Bilans porusza kwestie, które mogą być dla was wstydliwe – seksualność, rozwój płciowy, relacje. Fakty są jednak takie, że prędzej czy później trzeba będzie o nich rozmawiać – z partnerem/partnerką, dzieckiem lub terapeutą. Otwieranie się na rozmowę o swojej cielesności i emocjonalności jest stopniowe, jednak warto, by zwłaszcza te pierwsze kroki wykonywać przy wsparciu specjalistów – nikt lepiej nie wyjaśni kwestii zdrowotno-seksualnych niż lekarz, który zna twój rozwój i styl życia.

Bilans nie jest kontrolą, to spotkanie, podczas którego potwierdzasz, że wszystko jest OK – nie musisz mieć idealnego ciała, uporządkowanego życia emocjonalnego czy kalendarza wypełnionego wyłącznie „dobrymi praktykami”, by dostać od lekarza potwierdzenie, że ze zdrowiem wszystko jest w porządku. Bilans – wbrew temu, co sugeruje nazwa – nie jest rozliczeniem.

To czas, który lekarz ma wyłącznie dla ciebie; okazja do otrzymania spersonalizowanej porady dotyczącej twojego zdrowia i samopoczucia; start w dorosłość, w której sam/sama (a nie rodzice czy opiekunowie) wiesz, co jest dla ciebie najlepsze i wybierasz to, co ci służy.

Bilans nastolatka – informacje

Skąd brać informacje na temat bilansu nastolatka? Sprawdzone znajdziesz na:

• Stronie Pacjent.gov.pl: https://pacjent.gov.pl/zapobiegaj/zaprowadz-dziecko-na-bilans-zdrowia
• Stronie Ministerstwa Zdrowia: https://archiwum.mz.gov.pl/zdrowie-i-profilaktyka/zdrowie-matki-i-dziecka/zdrowie-ucznia/

Jeśli chcesz „nauczyć się zdrowia” warto odwiedzić strony:

• Portal Najprościej Mówiąc: https://najprosciejmowiac.pl/ (podstawowe informacje o zdrowiu)
• Akademia NFZ: https://akademia.nfz.gov.pl/ (profilaktyka)
• Strona Fundacji Rak’n’Roll https://www.raknroll.pl/ (profilaktyka onkologiczna)
• Portal: sexed.pl: https://sexed.pl/ (edukacja seksualna)
• Strona Grupy Ponton: https://ponton.org.pl/ (edukacja seksualna)

Tekst na podstawie red. Anna Oblacińska, Maria Jodkowska, Piotr Sawiec ABC bilansów zdrowia dziecka. Podręcznik dla lekarzy wyd. Medycyna Praktyczna, Kraków 2017